­

HISTORIA GMINY

Dzieje miejscowości wchodzących w skład naszej jednostki administracyjnej, mimo niewielkich wzajemnych odległości, układały się w sposób odmienny. Losy Rud i sąsiednich wsi: Rudy Kozielskiej i Jankowic były ściśle związane z klasztorem cystersów rudzkich. Wsie nadodrzańskie były słabo związane z księstwem raciborskim. Na terenie tych wsi nie było większych folwarków książęcych, a w Turzu był oddzielny majątek rycerski. Najpóźniej powstała sama Kuźnia Raciborska jako samodzielna osada przemysłowa, związana dość luźno zarówno z księciem na Raciborzu, jak i z cystersami z Rud.

KUŹNIA RACIBORSKA

Jest nietypowym, jak na warunki województwa śląskiego, cichym i czystym miastem. Zajmuje 32 km² powierzchni. Liczy 5.858 mieszkańców, leży nad rzeką Rudą, zewsząd otoczone jest lasami.

Pierwsze wzmianki o Kuźni Raciborskiej pochodzą z 1641 roku. Wówczas to zarządca dawnego księstwa raciborskiego Octavian Seger von Segenberg zakłada na karczowisku leśnym “Potępa” osiedle hutnicze Segenberg. Wybudowano kuźnicę z dymarkami do wytapiania rudy, powstał tartak i warsztat wyrobu gontów. Rok później powstaje druga kuźnica “Naślepiów”. W 1642 roku hr. Jerzy Oppersdorf wybudował dla miejscowych smolarzy i hutników kaplicę pw. Św. Marii Magdaleny. Proboszcz z Markowic był zobowiązany do odprawienia w niej w ciągu roku 5 nabożeństw.

Sto lat po założeniu hutnictwa na terenie Kuźni Raciborskiej było tu już kilka stanowisk hutniczych. Na ten okres przypada postęp techniczny wprowadzony w feudalnym hutnictwie żelaza. Produkcja żelaza w dymarkach stała się technicznie zacofana. Jej miejsce zastąpiły wysokie piece hutnicze z piecami fryszowskimi. Pierwszy tego typu piec hutniczy w Kuźni Raciborskiej powstał w 1746 r.

Na rynku osady hutniczej staje w 1747 r. figura wotywna św. Jana Nepomucena, ufundowana przez hr. Sobecka. Według spisu z 1747 roku osada liczyła 274 mieszkańców, na zachód od wsi zlokalizowany był folwark. W 1791 r. zakłady hutnicze przejmuje król pruski. W 1804 roku czynna jest szkoła, a w 1823 r. czynne są 3 fryszerki, młot parowy i gwoździarnia z 43 pracownikami. W 1813 r. na południe od osady powstaje tzw. Nowa Kuźnia z fryszerkami i gwoździarnią Nadzieja. W 1830 roku wśród 765 mieszkańców mamy 12 ewangelików i 16 Żydów. Rozwój osady następuje z chwilą uruchomienia w 1846 r. linii kolejowej Kędzierzyn - Racibórz, co miało decydujące znaczenie w zakresie kontynuacji produkcji hutniczo-metalowej na skalę przemysłową. Od 1866 roku w każdą sobotę organizuje się targ. Nową szkołę zbudowano w 1883 roku. Liczba mieszkańców wynosi 1072, w Kuźni Nowej - 655. Do zakładów hutniczych zaczyna się wprowadzać nową technologię: w 1855 roku wygaszono ostatnią fryszerkę. W 1893 roku uruchomiono w Kuźni nowoczesną odlewnię żeliwa. Z dniem 1 lipca 1907 roku Huta “Nadzieja” należąca do spadkobierców A.M. Schoenawy została przejęta przez raciborską firmę W. Hegenscheidt, produkującą najpierw okucia budowlane, a potem obrabiarki dla potrzeb kolejnictwa. W okresie międzywojennym filia Huty “Nadzieja” w Kuźni Raciborskiej wykonywała potrzebne modele oraz odlewy żeliwne. Te ostatnie wysyłano do zakładu macierzystego w Raciborzu, w którym odbywała się obróbka mechaniczna odlewów oraz montaż maszyn.

Filia Huty “Nadzieja” została w okresie II wojny światowej rozbudowana przyjmując nazwę Schondorff Hegenscheidt-Werke produkując dodatkowo części silnikowe dla lotnictwa. Rozbudowy zakładów w Kuźni Raciborskiej jednak nie ukończono. W styczniu 1945 r. zatrzymano produkcję i opuszczono zakład przed zbliżającym się frontem Armii Czerwonej, Która zdobyła Kuźnię Raciborską w dniu 29 stycznia 1945 r. 18 maja tego roku utworzono na tym terenie gminę z miejscowościami: Kuźnia Raciborska, Turze, Budziska, Siedliska, Ruda, Ciechowice, Solarnia.

W Kuźni Raciborskiej od 7 lipca 1946 r., na bazie firmy Hegenscheidt, rozpoczęła pracę Fabryka Wyrobów Metalowych “Rafo”, obecny “Rafamet”. W 1947 r. uruchomiono przy fabryce szkołę zawodową. We wrześniu 1948 r. otwarta została gminna biblioteka. Uruchomienie fabryki obrabiarek ożywiło bezsprzecznie życie gospodarcze w całej gminie. Dzięki “Rafametowi” aktywizującemu gospodarczo nowe osiedla Kuźnia Raciborska stała się ważnym ośrodkiem przemysłowym w regionie raciborskim. Zakład ten odegrał decydującą rolę w przeobrażeniu struktury społecznej i demograficznej Kuźni Raciborskiej i jej okolic, wpłynął na rozwój handlu, gospodarki komunalnej, sieci placówek usługowych. Przyczynił się również do uatrakcyjnienia tej miejscowości.

1 stycznia 1955 r. utworzono samodzielną, osiedlową Radę Narodową w Kuźni Raciborskiej. Wsie: Ruda, Budziska, Siedliska i Turze zostały włączone do nowo powstałej Gromadzkiej Rady Narodowej w Turzu. 1 stycznia 1967 roku osada przemysłowa Kuźnia Raciborska, licząca 4568 mieszkańców, otrzymuje prawa miejskie. Uzasadnieniem nadania praw miejskich jest dynamika rozwoju Kuźni, liczba mieszkańców oraz przesłanki ekonomiczne gwarantujące dalszy rozwój.

Z dniem 1 stycznia 1973 roku w ramach kolejnej reorganizacji utworzono Miejsko-Gminną Radę Narodową oraz Urząd Miasta i Gminy. W jej skład weszły: miasto Kuźnia Raciborska oraz sołectwa: Turze, Siedliska, Budziska i Ruda. Kolejna zmiana następuje 19 stycznia 1977 roku, kiedy to dokonano połączenia gminy Rudy z gminą Kuźnia Raciborska, z siedzibą Urzędu Gminy w Kuźni Raciborskiej. Gmina Rudy obejmowała następujące wsie: Rudy z przysiółkami, Ruda Kozielska, Jankowice. W wyniku tego połączenia obszar miasta i gminy Kuźnia Raciborska zwiększył się do 126,9 ha, a liczba mieszkańców do 12.210 osób. Obecnie po reformie administracyjnej, od 1 stycznia 1999 r. w skład naszej gminy wchodzą: miasto Kuźnia Raciborska oraz sołectwa: Turze, Siedliska, Budziska, Ruda, Jankowice, Ruda Kozielska, Rudy wraz z przysiółkami Biały Dwór, Brantołka, Kolonia Renerowska, Paproć, Podbiała, Przerycie, Szybki.

TURZE

Rozległa wieś nad Odrą, przy ujściu Rudy. Niepewna lokalizacja sięga roku 1205 (Turschow). Około 1300 r. istnieje wieś o nazwie Tursy. Osada flisacza i majątek ziemski, w 1885 r. liczba mieszkańców wynosiła 1702, liczba domów 274. Turze od zarania było wsią typowo rolniczą. Obecnie znaczna część jej mieszkańców zatrudniona jest poza rolnictwem.

SIEDLISKA

Wieś położona na zachód od Kuźni Raciborskiej, przy drodze do Turza. Powstała prawdopodobnie równocześnie ze wsią Budziska, a jej mieszkańcy trudnili się dostarczaniem drewna służącego do produkcji węgla drzewnego. Obecnie większość mieszkańców zatrudniona jest poza rolnictwem.

BUDZISKA

Wieś w bezpośrednim sąsiedztwie Kuźni Raciborskiej, około 2 km na zachód od miasta. Założona prawdopodobnie w pierwszej połowie XVII wieku. Jej powstanie związane jest z rozwojem hutnictwa żelaza w Kuźni Raciborskiej. Produkcja hutnicza wymagała dostarczania dużej ilości węgla drzewnego, które wypalana w tzw. mielerzach. Pierwszymi mieszkańcami osady byli głównie drwale i smolarze mieszkający w prymitywnych domostwach zwanych “budkami”. Od nich wzięła się nazwa Budziska, w 1679 r. wymieniona w dokumencie pod nazwą villa Budzie, a w 1743 r. - Budzisk.

W okresie międzywojennym Budziska zasłynęły jako “twierdza polskości”. Prawie 100% jej mieszkańców opowiedziała się w Plebiscycie za przynależnością Śląska do Polski. W prywatnych budynkach czynne były polskie przedszkole, biblioteka i świetlica. Działała też polska szkoła mniejszościowa.

RUDA

Mała wieś nad rzeką Odrą. Nie znamy dokładnej daty jej powstania. Istnieje natomiast dokument z 1556 r. zezwalający na budowę młyna. W 1861 r. było we wsi 46 domów, liczba mieszkańców wynosiła 299. Obecnie wieś ma charakter typowo rolniczy.

JANKOWICE

Wieś przy drodze z Rud do Raciborza, założona przez Cystersów w 1260 roku. Janikowice). Nazwa pochodzi od imienia Janik, znanego już w 1182 r. Prawdopodobnie osiedlali się tu ludzie, którzy zajmowali się pielęgnacją lasów, zbieraniem nasion drzew iglastych, zasadzaniem wykarczowanych obszarów leśnych itp. Przez lata funkcjonowała nazwa Jankowice Rudzkie (dla odróżnienia od Jankowic Rybnickich). W końcu XIX w. w 67 gospodarstwach mieszkało 330 osób, do których należało 409 mr ziemi. We wsi był wówczas folwark książęcy i leśniczówka Rothenburg (obecnie Krasiejów).

RUDA KOZIELSKA

Śródleśna wieś przy drodze z Rud do Kuźni Raciborskiej, nad Rudą, założona przez Cystersów w 1258 r. (Kozelska Ruda). W 1861 r. we wsi były 103 gospodarstwa, liczba mieszkańców (Polaków) wynosiło 490 osób. Czynny był młyn Quid ad te (z tartakiem), do wsi należała leśniczówka Wildeck.

RUDY

Rozległa wieś nad rzeką Rudą, przy drodze z Gliwic do Raciborza.

Około 1252 r. w lesie nad Rudą cystersi z Jędrzejowa rozpoczynają budowę klasztoru, który zasiedlają w 1255 r. W 1258 r. ks. Władysław III Opolski wystawia w Raciborzu dokument fundacyjny. Cystersi od razu przystąpili do pracy, stworzyli sieć dróg, zajęli się sadownictwem, warzywnictwem, bartnictwem, leśnictwem, gospodarką rybacką, browarnictwem, gorzelnictwem, później wydobyciem i przetopem rud żelaza i miedzi. Dorobili się ogromnego majątku. Należało do nich 13 okolicznych wiosek, folwarki, lasy, pięć hut żelaza, harmernie miedzi, huty szkła, ważelnie potażu, fabryki ciegciu i smoły, gorzelnie, bielarnie, browar, pasieki i sady, a także stawy hodowlane.

Już w XVI w. mnisi mieli kuźnicę (Stodoły).W 1701 r. założono kuźnicę w Przeryciu, w 1747 r. dwie fryszerki w Brantołce oraz 1765 r. fabrykę drutu. W samych Rudach wybudowano w 1725 r. kuźnicę miedzi, czynną do 1835 r. W 1710 r. założono w Rudach hutę potażu.

Dużą rangę nadano wykształceniu. Cystersi rudzcy założyli szkołę przyklasztorną prawdopodobnie już w XIV wieku, którą w 1744 r. przekształcono w gimnazjum realne, obok którego powstał konwikt dla młodzieży szlacheckiej.

Kres życiu zakonnemu w Rudach zadał w listopadzie 1810 r. król pruski Fryderyk Wilhelm II, który zarządził kasatę klasztoru.

W 1812 r. dobra klasztorne otrzymał landgraf von Hessen-Kassel, który zresztą nigdy tu nie zamieszkał. W tym też roku klasztor zamienił się w lazaret i skład broni.

W 1820 r. Rudy i dobra raciborskie przeszły na własność landgrafa Wiktora Amadeusza von Hessen-Rotengurg, który zmarł bezpotomnie. Z tego względu, w 1834 r. włości przejął jego syn chrzestny książę Wiktor Maurycy Karol Hohenlohe Waldenburg-Schillingsfu rst , który w 1845 r. ożenił się z księżniczką Amalią von Fu rstenberg. Para uczyniła w Rud swą główną siedzibę. Wioska stała się miejscem odwiedzanym przez europejskie elity. Ponad 110 lat, które minęły od czasu objęcia Rud przez rodzinę Hohenlohe-Schillingsfu rst do końca II wojny światowej nie były okresem straconym. Rodzina książęca pokochała to miejsce i nadała mu splendoru. W 1866 r. i 1910 r. gościł w Rudach na polowaniach książę, a potem cesarz Prus. Stare zabudowania klasztorne zamieniono na okazały pałac ze wspaniałym ogrodem w stylu angielskim. Dzięki temu do małej górnośląskiej wioski Rudy przyjeżdżała towarzyska śmietanka całej ówczesnej Europy.

W 1945 r. zespół klasztorno-pałacowy i kościół został spalony przez żołnierzy radzieckich. Po wojnie udało się odbudować i odrestaurować tylko kościół.

PRZYSIÓŁKI RUD WIELKICH

Biały Dwór

Historycznie jest to dawny folwark cysterski z końca XIII wieku (przy drodze do Stanicy).

Brantołka

Dawna osada fabryczna założona przez Cystersów w XVI wieku, nazwa związana prawdopodobnie z Brandem. W 1821 r. figuruje nazwa Brondolka. W osadzie czynne były najpierw fryszerki i kuźnica, potem huta i fabryka drutu. W 1861 r. liczba mieszkańców wynosiła 189 osób.

Kolonia Renerowska

Powstała na początku XIX w. przy drodze do Jankowic.

Paproć

Kolonia fabryczna zbudowana przez Cystersów przy drodze do Rybnika

Przerycie

Kolonia fabryczna założona przez Cystersów. W 1861 r. liczy 207 mieszkańców i 37 gospodarstw.

Szybki

Kolonia górnicza założona przez Cystersów na południe od Rud, na skraju lasu zwanego Buk, miejsce wydobywania rudy darniowej.